Д е р е к т е р |
Қ а з а қ м а т е м а т и к т е р і |
«Қазақ басылымдарының
тарихы топтамасы» атты айдарда өзім тұратын көшемнің
аты «Ермеков» және оның кім екенін білмейтін адамдардың бар
екені жайлы
жазғанмын, енді тақырыпты сәл толықтырғым
келеді. Тұңғыш қазақ математигі жайында мағлұматты
ұлттық апталық «Жас қазақ» газетінің 26 қыркүйекте
шыққан № 38 алған едім. Алашорда үкіметінің
вице-премьері, ғалым, математика профессоры Әлімхан Ермековтің
«Мен Ленинмен неге сөз жарыстырдым?» атты естелігіне үңілейік:
«Қырғыз (қазақ) әскери-революциялық
комитетінің 1920 жылы 18 мамырдағы қаулысы бойынша жаңадан
құрылмақшы Қазақ Автономиялы республикасы Қырғыз(қазақ)
өлкесінің жалпы жағдайы және оның шекара мәселесі
жөнінде баяндама жасау үшін 2043 санды мандатпен мені Мәскеуге
жіберді. Қырғыз әскери ревкомының Бүкілодақтық
Орталық Атқару Комитеті жанындағы өкілділігі алқасының
төрағасы болып бекітіліп, одан кейін БОАК Президиумының қаулысымен
Қырғыз әскери ревкомы мүшелігінің құрамына
енгізілдім. Мәскеуде жұмыс істеген 4 айдай уақыт ішінде
В.И.Лениннің төрағалығымен өткен комиссияның
мәжілісінде Қазақстанның жағдайы жөнінде
баяндамада Каспий теңізінің солтүстік жағалауын
Астрахан облысынан алып, біздің республиканың шекарасына қосу
туралы ұсыныс жасадым. Менің бұл ұсынысыма мәжіліске
қатысушылар үзілді-кесілді қарсы шықты. Ленин
Астрахан губерниялық атқару комитеті төрағасының
теңіз жағалауында тұратын қазақ, орыс халықтарының
ара салмағы туралы сұрады. Ақыры, жағалаудағы
алқап Астрахан губерниясының иелігінен алынып, Қазақ
автономиялы республикасының қарамағына берілетін болып, көпшілік
дауыспен қабылданды». қайраткердің
биографиясын мына
жерден оқи аласыздар Әлімхан
Ермеков — Алаш қозғалысының
жас та, алғыр, іскер қайраткері. Алашорда үкіметінің
мүшесі, табиғатынан зерек тұлға, математика ғылымдарынан
тұңғыш қазақ профессоры. 1896
жылы 25 мамырда Семей облысы, Қарқаралы уезі, Темірші болысының
№ 1 ауылында дәулетті отбасында туған. Әкесі Әбеу
Темірші болысы болған. Жергілікті патша әкімшіліктерінен талай мақтау
алып, шекпен де киген. Бала
Әлімхан алғашында Қарқаралыдағы училищеде оқып,
1905 жылы Семей ерлер гимназиясына түсіп, 1912 жылы алтын медальмен
бітіріп шығады. Гимназия
бітірген соң, аса зерек балалар оқитын Томск технология
институтына оқуға 1912 жылы түседі. 1913/14 оқу жылдары
ол қан аздығы мен созылмалы бронхымен ауырып, оқи алмаған
сияқты. Ол туралы дәрігерлік анықтама да сақталынған.
Сондықтан да ол 1917 жылдары 5-курсты кешігіп оқып, аласапыран
басталып, оқуын дер кезінде бітіруге мүмкіндік болмайды. Тек
1920 жылы Халық ағарту комиссары А.Байтұрсыновтың
арнайы мандатымен Томдағы оқуын жалғастырып, бітіріп шығады. Патша
өкіметі құлатылғаннан кейін елдегі қалыптасқан
жағдайды айқындап, алда не істеу керектігін шешіп алу үшін
жер-жерде қазақ съездері ашылып жатты. Ә.Ермеков, алғаш
рет саяси іске алаш қозғалысына, 1917 жылы 27 сәуір, 7
мамыр аралығында өткен Семей облыстық қазақ
съезіне қатысады. Онда ол басқа да адамдармен бірге съезд
президиумының хатшылығына, онан кейін съезд шешімімен Семей
облыстық қазақ комитетінің мүшелігіне сайланады. Әмбе
ол, қазақтар жағынан Халел Ғаббасов екеуі Семей облыстық
атқару комитетінің төрағасының орынбасары
болады. Шілде
айындағы жалпықазақтық съезде Семей облысынан Бүкілресейлік
құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылады. 1917
жылы 8-17 қазанда 1-Сібір облыстық съезіне, делегаттар жиналысы
атынан қатысады да, оның президиумына Семей облысынан кіреді.
Съезде Сібір автономиясының негізгі заңын жазатын комитет құрылып,
оған қазақ делегаттары Ә.Ермековті кіргізеді. Міне,
алаш жолындағы көптеген саяси істерге қатысып, шыңдалған
Әлімханды «Қазақ» газеті «Технологический институтқа
асқан зеректер ғана түседі. Әлімхан білімді, шешен, өткір,
халыққа қызмет етуді өзіне парыз санаған
жігерлі жас азамат», — деп сипаттайды. Осындай жан-жақты дарын
иесі жас сұңқардың желтоқсанда өткен
жалпы қазақ съезінде Алашорда үкіметінің мүшелігіне
өтуі таңғажайып емес еді. Әмбе ол, «Алаш» партиясының
Семей облыстық комитетінің мүшесі де болатын. Әлихан
Ермековтің тарихи зор еңбегінің бірі — Қазақ
автономиясы шегарасының біртұтастығын жанқиярлықпен
қорғауы. Осы орайда ол 1920 жылы 17 тамызда В.И.Лениннің
төрағалығымен өткен қазақ өкілдері қатысқан
Халық комиссарлары кеңесінің мәжілісінде Қазақ
автономиясы туралы мәселе қаралғанда, Қазақстанның
жағдайы туралы Ә.Ермеков баяндама жасайды. Онда ол жер, Қазақстанның
шегарасы туралы мәселелерді қамтып, өктемшіл, озбыр,
отаршылдық пиғылдағы өкілдермен қызу айтысқа
түсіп, өз пікірін тиянақты, жан-жақты, бұлтартпас
дәлелдермен қорғап шығады. Окупанттар өз кінәсін
мойындап, нәтижесінде, кезінде қазақтардан тартып алынған
Каспийдің теріскей жағалауындағы ені бір шақырымдық
және Ертістің сол жағалауындағы он шақырымдық
ұлан-ғайыр жер Лениннің тікелей қолдауымен Қазақ
еліне қайтарылады. Қазақ
автономиясын құруда Ә.Ермековтің өлшеусіз еңбегін
зерделей отырып, онан кейінгі жасампаздық жолдары Қазақ
елінің шаруашылық жайын қалыптастырып, нығайтуға
халықты ағарту сияқты нақты істерге бағытталғандығына
көз жеткіземіз. Қарқаралыда мектеп ашады, Ташкент пен
Алматыдағы жоғары оқу орындарында математикадан дәріс
оқиды. «Ұлы математика курсы» 1-бөлім (1935), «қазақ
тілінің математика терминдері» (1936) атты оқулық,
кітаптарды жарыққа шығарады. Қазақ арасынан тұңғыш
математика ғылымының профессоры атағын алады. Сонымен
бірге нағыз білім мен біліктілікті қажет ететін сала — Халық
шаруашылығын жоспарлау комитетінде және басқа да жауапты қызметтерде
болады. 1929-1930 жылдары бір топ қазақ зиялылары абақтыға
алынып, тергеуге түскенде, Ә.Ермековті де түрмеге қоса
қамайды. Алаш ісінің мүлдем құртылып, ұрпақтық
сабақтастық үзіліп қалмау және ұлт
зиялылары болашақты ойлап, Алаштың жас түлек дарындары
М.Әуезов пен Ә.Ермековті сақтап қалу мақсатында
олар, «кінәларын мойындап» сол жолы бостандыққа шығады. Алайда
1937 жылғы қара бұлт Ә.Ермековтің басына тағы
да үйіріліп, 1939 жылы сотталып, 1947 жылға дейін түрмеде
отырып шығады. Түрмеден шыққаннан кейін жаламен қайта
ұсталып, 1958 жылы босайды. 1957 жылы 26 қарашада толық ақталып,
1970 жылы қайтыс болады. |