|
Д е р е к т е р |
|
Қ а з а қ ғ а л ы м д а р ы |
|
Кәдіржанов Қайрат Камалұлы АТОМ АДАМҒА ҚЫЗМЕТ ЕТЕДІ
Егемен
Қазақстан 2009-12-09 Тәуелсіздік
мерекесі қарсаңында Елбасымыз үздік ғалымдарымыздың
бір тобына ғылым мен техника саласындағы Қазақстан
Республикасының 2009 жылғы Мемлекеттік сыйлығын беру туралы
Жарлыққа қол қойғаны белгілі. Осындай мәртебелі
сыйлықты Қазақстан Республикасының Ұлттық
ядролық орталығының бас директоры, физика-математика ғылымдарының
докторы, профессор Қайрат Камалұлы Кәдіржанов бастаған
сегіз ғалым иеленген болатын. Соған
орай Курчатов қаласына арнайы барып, орталық басшысымен
тілдескен едік. Биылғы жылдың мемлекеттік сыйлығын иеленген
бұл ұжымдық еңбектің маңыздылығы
неде деген біздің алғашқы сұрағымызға
білгір ғалым, білікті басшы байыппен жауап берген-ді. –
Біз мұндай жоғары сыйлықты орталығымызға қарасты
Ядролық физика институтының жетілдірілген эксперименттік ядролық-физикалық
қондырғылары базасында іргелі зерттеулер және олардың
негізінде ядролық және радиациялық технологиялар құрудағы
жұмыстар циклі үшін иелендік, – деп бастады өз сөзін Қайрат
Камалұлы. – Осы арада үзеңгілес әріптестерімнің
аты-жөндерін тағы бір атай кеткенім жөн болар. Олар –
Ядролық физика институтының директоры Ә.Төлеуішев,
осы институттың зертхана меңгерушілері, профессорлар Ғ.Батырбеков,
Ә.Дүйсебаев, О.Максимкин, сондағы үдету кешені бөлімінің
бас инженері С.Лысухин, өзімнің орынбасарым А.Борисенко, орталықтың
бас ғылыми қызметкері, профессор Ж.Жотабаев. Ал
енді ұжымдық еңбегіміздің маңыздылығына
келсем, біздің еңбегіміздің нәтижесінде ірі ядролық-физикалық
қондырғы негізінде қуатты эксперменттік база құрылды.
Оның құрамына енетін атом реакторы мен түрлі
жеделдеткіш комплекстері туралы әңгіме өз алдына. Соның
бәрінің ел экономикасын арттыруға септігін тигізетіні сөзсіз.
Айталық, радиоизотоп және радиофармацевтикалық өнімдері
өндірісін дамыту еліміздің медицина саласымен қатар, басқа
салаларда да кеңінен қолданылатын болады. Екіншіден,
біздің эксперименттік базаны қолдана отырып, ядролық және
радиациялық физика салаларында жаңа нәтижелерге қол
жеткізілді. Мақтанды демеңіз, оған әлемдік ғылыми
қауымдастық қызығушылық танытуда. Соған
орай, АҚШ-тың, Германияның ұлттық лабораторияларымен
бірлесіп жұмыс істеу туралы келісімге қол қойылды. Бір сөзбен
айтқанда, біздегі түрлі жобалардың сапалы атқарылуы
әлемдік деңгейде жұмыс істеуімізге жол ашуда. Біздің
ұжымдық жұмысымызға “Курчатов институты” Ресей ұлттық
орталығының президенті Е.Велихов, Украина ғылым академиясының
президенті Б.Патон, америкалық профессор Фрэнк Гарнер және т.б әлемнің
айтулы ғалымдары оң пікір білдірді. Соның бірі академик Велихов
біздің елімізде ғылыми мектеп қалыптаса бастағанын,
соның бәрі Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Назарбаевтың қазіргі атомдық ғылым
мен техниканы дамытуды сөз жүзінде ғана емес, сонымен
бірге нақты іс жүзінде қолдап отырғандығын
атап көрсетті. –
Енді кешегі атом полигонының орталығы Курчатов қаласының,
ондағы өзіңіз басқарып отырған Ұлттық
ядролық орталықтың бүгіні мен ертеңі туралы
таратыңқырап айта кетсеңіз... –
Бір кездері Курчатов қаласында 50 мыңға жуық халық
тұрған екен. Содан еліміздің тұңғыш Президентінің
алғашқы жарлықтарының бірімен атом аждаһасының
аузына құм құйылғанда мұндағы әскерилер
ауа көшіп, қала халқының саны 8 мыңға
дейін түсіп кеткен болатын. Бір абзалы сол, Семей атом полигоны жабылысымен
арада жыл өтпей жатып, мұнда Елбасы Жарлығымен Ұлттық
ядролық орталығы құрылған болатын. Бұл
енді елімізде атом энергетикасын дамыту мақсатымен ғылыми-техникалық,
технологиялық және кадрлар базасын жасау, бұрынғы
Семей сынақ полигоны әскери-өнеркәсіп кешенін бұғаулап,
оның ғылыми-техникалық күшін егемен елдің мүддесіне
пайдалану, әлемде әлі де жұмыс істеп тұрған
полигондардардағы ядролық сынақтарды бақылап, қадағалау
мақсатымен Елбасы тарапынан қабылданған тың шешім
еді. Содан кейінгі жерде Елбасы тапсырмасына орай республика Үкіметі
жаңа орталықты дамытып, өркендету мақсатымен бірқатар
қаулы-қарар қабылдады. Солайша, құрамы ядролық
физика, атом энергетикасы, геофизикалық зерттеулер, радиациялық
қауіпсіздік пен экология институттарымен толықтырылған
орталық үлкен күшке, яғни мүмкіндігі мол
іргелі ғылым ордасына айналса, 1998 жылы республика Үкіметі
Курчатовта реактор-токамак құрылысын салу жөнінде қаулы
қабылдады. Бұл халықаралық термоядролық
реактор құру жобасынан біздің еліміздің де сырт қалмау
мақсатынан туындаған игі шешім еді. Мұның өзі
елімізде қазіргі ғылым, техника және технология бағыттарын
дамытуға қызмет етуде. Мұның сыртында Елбасының
қазақстандықтарға арналған жыл сайынғы
жолдауларының бірінде айтылғандай, Курчатовта ядролық
технопарк ашу жөніндегі идеясы біртіндеп іс жүзіне асып келеді. – Қайрат
Камалұлы, Курчатовта атом стансасы салынады деген әңгіме
жиі естіліп қалып жүр. Мұның негізі бар әңгіме
ме? Жалпы, атом саласының болашағы туралы не айтар едіңіз? – Қазіргі
заманда атом стансасының қажеттілігін басқасы басқа,
ядролық сынақтарға қарсы “Невада-Семей” халықаралық
қозғалысының нағыз белсенділері де түсініп қалған
секілді. “Қасқырдан қорыққан орманға
бармайды” деген сөз бар. Солай екен деп орманның да, атом
стансасының да адамзат баласына қажеттілігін жоққа
шығаруға болмас. Қазірде
еліміздегі атом саласын дамытудың мемлекеттік бағдарлама жобасы Үкімет
қарауына ұсынылып отыр. Онда елімізде атом стансасын салу мәселесі
де кеңінен қамтылған десем, біз жапондықтардың
бұл мәселедегі мол тәжірибесін басшылыққа
алып отырмыз. Бүгінгі таңда жапон елінде 57 атом блогы жұмыс
істеп тұр. 2015 жылға дейін мұнда тағы 17 станса іске
қосылмақ. Ал жапон мамандары 2020 жылға дейін бізде қуаты
800 мегаватт атом стансасының блогын іске қосатын болады. Бұл
еліміз үшін үлкен жетістік деп білемін. Қазақстанда
атом электр стансаларын салу қажеттілігін жиі айтып жүргендердің
бірі менмін. Өйткені, оған бізде дайындық жеткілікті.
Айтты айтпады, бізде ядролық физика ерекше дамып отыр. Елімізде уран
баршылық. Оның сыртында изотоп өндірумен айналысатын үш
атом реакторы және бар. Кадр жағынан да тапшы емеспіз. Біз
автомобиль жасап шығару, болмаса электроника саласында әлі де үлкен
жетістікті иелене қойғанымыз жоқ. Бірақ атом
саласының жетістіктерінен сырт қалуға хақымыз жоқ.
Иә, бұл саланы жетік меңгерсек, металлургия, өңдеу
өнеркәсібі, химия, биологиялық зерттеулер саласында жаңа
асулардан асуға жол ашылатындығы сөзсіз. Сол мақсатпен
Жапонияның, АҚШ-тың ғылыми-зерттеу және
энергетикалық компанияларымен, ұлттық лабораторияларымен
бірлесе жұмыс істеудеміз. Сонымен бірге МАГАТЭ мен МНТЦ-тің,
НАТО-ның халықаралық бағдарламалары мен жобаларынан
да тыс қалып отырған жоқпыз. – Қаланың
болашағы туралы не айтасыз? – Өз
басым Курчатовтың болашағы өте зор деп білемін. Қазірде
қала халқының саны арта түсіп келеді. Мұнда ғылыммен
бірге, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға да
ерекше көңіл бөлініп отыр. Кейінгі жылдары әлеуметтік
мәселелер де өзінің оңды шешімін табуда. Айталық,
мәдениет үйіне күрделі жөндеу жүргізілді. Қазақ
мектебі, мешіт ашылды. Енді сырттан келген қандастарымызды қарсы
алу үшін бұрынғы иесіз қалған үйлер қайтадан
жөнделіп жатыр. Қандас бауырларымызды жұмыспен қамтамасыз
етуге біз де қол ұшын беруге тиіспіз. Осының бәрі
кешегі кеңес кезінде түске де кірмейтін шаруа еді ғой. Сонсоң
ерке Ертіс жағасындағы бұл өңірдің табиғаты
да ерекше. Соның бәрі қосыла келгенде болашақта
Курчатовтың шағын болғанымен, Дубна, Обнинск, Оксфорд
секілді әлемдік ғылым орталығына айналатындығына қалтқысыз
сендіреді. –
Сіздің қазақтан шыққан тұңғыш
инженер- металлург, республика халық комиссары болған Камал Кәдіржановтың
ұлы, кешегі ел ардақтысы Дінмұхамед Қонаевтың
туған жиені екендігіңізді естіп қалып жатамыз. Ендеше, әулет
жөнінде, өзіңіздің өмір жолыңыз туралы
айта кетсеңіз... –
1906 жылы Аягөз өңірінде өмірге келген әкем
1932 жылы Мәскеудегі М.И.Калинин атындағы бағалы металдар
мен алтын институтын бітірген екен. Ол төртінші курста оқып жүргенде
болашақ нағашы ағамыз аталған жоғары оқу
орнына келіп түседі. Содан екеуі ең алдымен дос-жолдас болып
табысады. Әкем институтты бітірген соң Ленинградқа
барып, Балқаштағы болашақ кен-металлургия комбинатының
жобасын жасауға қатысады да, келер жылы сол Балқашқа
аттанып кете барады. Бұл енді ашаршылық жылдары ғой.
Сонда әкем Қарағандыдан Балқашқа дейін
жаяулап, жалпылап жиырма күн жүріп барыпты. Арада
төрт жылдан соң, нақтылап айтсақ 1937 жылы Димаш аға
мен ол кісінің апайы Маймуна да Балқашқа келеді. Шешеміз
сол жылы Мәскеудегі Н.К.Крупская атындағы медицина техникумын
бітіріп келген екен. Сөйтіп, әке-шешеміз Балқашта бас қосып,
жеке шаңырақ көтереді. Бұл енді ел басына нәубат
пен зұлмат қатар келген қиын кезең еді ғой.
Сондай шақта Димаш екеуміз алыстан бір-бірімізге “бармысың”
дегендей, қол көтеріп, өте шығатынбыз деп отыратын әкем
жарықтық. Ал
шешемнің әкем мен бауырына деген құрмет-мейірімі
ерекше болатын. Бізге сендер Димаштың атына сөз келтірмеңдер
деп Мәскеуде оқығанымызды дұрыс көрді.
Солайша мен 1970 жылы Мәскеудің инженерлік-физика институтын
бітірдім. Одан кейінгі жерде ядролық физика институтында қатардағы
қызметкерден оның директорына дейінгі қызмет сатыларынан
өттім. Міне, енді Ұлттық ядролық орталықтың
тізгінін ұстағаныма төрт жылдай болып қалды. Биылғы
жыл мен үшін ерекше жыл болғанын несіне жасырайын. Өйткені,
әрі республика Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атандым, Қазақстан
Республикасы Ұлттық академиясының Құрметті
академигі болып сайландым. Мәскеудің технология институтын
бітірген жолдасым Рымжан Дәрібекқызы ұзақ жыл
республика Ғылым академиясында жемісті еңбек етті. Іңкәр,
Дана атты екі қызымыз, Әмина, Әмір атты екі немереміз бар.
Сондықтан Алланың осы бергеніне шүкіршілік дейміз.
Сөз соңында, бүгінгі мүмкіншілікті пайдалана отырып,
қалың жұртшылықты Тәуелсіздік мерекесімен,
ал егеменқазақстандықтарды алда келе жатқан 90
жылдық торқалы тойларымен шын жүректен қызу құттықтаймын! – Әңгімеңізге
рахмет.
|