Д е р е к т е р |
Әдебиет майталмандары |
Мәшһүр Жүсіп
мұралары. Ашып қалсаң бір тарих Қуандық Мәшһүр ЖҮСІП,
С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің кафедра меңгерушісі,
профессор. ХХ ғасырдың
басында қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, С.Торайғыров
атындағы елді мекенде тұрған Әбжалаб диуана қайтыс
болғанда, оның денесін арулап жуу кезінде, Мәшһүр
Жүсіптің өзі шәйнекпен су құйып тұрып:
“Мына төбеміздегі шоқ бұлтты көрдіңдер ме, ол
бізге көлеңкесін түсіріп тұр. Әбжалаб тегін
кісі емес”, – деген. Кейін бейіт басына барып, диуананы ораған кигізді
ашқанда, онда әулиенің денесі жоқ болып шығады.
Бұған дейін адамдар үстінен бір топ шағала ұшып
өткені еске алынады. Сонда Мәшһүр Жүсіп айтады:
“Әбжалабтың денесі көрде жатпайды, менің денем 40 жыл
шірімейді”. 1930 жылы Мәшһүр Жүсіп өзі
жерленуге тиісті кесенені көзі тірісінде өзі салдырады да, өзінің
қай жерге жататынын, өлікті орауға арналған кебін тәрізді
ақ матаны дүркін-дүркін жауып отыру керектігін ескертеді.
1952 жылға дейін Мәшекеңнің басына барушылардың
қабірге түсіп, мата жауып жүргенін бала кезімде сан көрдім.
Сонда төр үйдегі біріне-бірі жапсарлас орналасқан бөренелер
еден қызметін атқаратын да, төмен түсуге арналған,
еденнің жалғасы тәрізді жатқан есікті сыртқа көтеріп
тартып ашқаннан кейін, қараңғы көрге екі ер
адам арнайы сәкімен төмен түсетін. Бұл кезде оларға
керосин лампасын сырттан біреу ұсынатын. Сондай істі бір рет атқарып
тұрғанымда, төмендегі ақсақалдың бір қолы
қорыққанынан дірілдеп тұрғаны есімде қалыпты. 1952 жылы тамыз айында дінге қарсы күрес
науқаны белең алды. Ауданнан келген 3 адам, біреуі НКВД қызметкері
Малаев, аупарткомнан: Сағынаев және Акөшев бұрынғы
Жаңажол колхозының бір топ ер адамдарын жүк мәшинесіне
отырғызып, бабамыздың кесенесін бұздыруға алып
барады. Сол жерде ауыз үйді ғана бұзып, төр үйге
ешкім кірмеуі, сөйтіп аруаққа сыйынып, түнеу мүмкіндігін
тоқтату үшін, оның есігін кірпішпен бекітумен шектелуді ұсынған
Мәшһүр Жүсіптің кенже ұлы Жүсіпов
Фазылдың ойы айтылады. Оны ауданнан келген 3 адамның екеуі ашық
мақұлдауға қорқып, үнсіз қалса,
олардың ішінде белсенділікпен жоғары жаққа жағынғысы
келген Акөшев Қасымның: “Әйда бұзамыз!” — деген
өктем бұйрығынан кейін бұрын басқа ауылда
колхоз бастығы болып, кейін Бөлдей деген мекенде ферма меңгерушілігінде
жүрген Жұмаділда атты азамат зиратқа бірінші болып қайла
сілтеп, бата алмай тұрған басқаларға мұрындық
болады. Сол жолы белсенділік танытқан Жұмаділданың жылға
жетпей өлуіне байланысты: “Мәшһүр атамыздың
аруағы атты оны!”– деп ауыл адамдарының, оның ішінде, әсіресе
келіні Нұрила Тәшқызының әуелі сыбырмен, кейін
ашық айта бастағаны да есімде қалыпты. 1956 жылы СОКП ХХ съезінде И.В.Сталиннің жеке
басына табыну зардаптары сыналғаннан кейін, Мәшһүр Жүсіп
кесенесін бұзуды айыптау мүмкіндігі туғаны анық.
Белгілі ақын Дихан Әбілев сол жылдың 16 наурызында
республикалық “Қазақ әдебиеті” газетінде жариялаған
“Тағы да тарихи ескерткіштер туралы” мақаласында осы мәселені
бірінші көтергені мәлім. Содан кейін баба ұрпақтарының
ізденуіне, үкіметтен бейітті қалпына келтіруге рұқсат
алады. Соның нәтижесінде екінші рет 1957 жылы қайта
салынған кесененің жаңбыр шаюынан қайта құлау
қаупі туғаннан кейін, 1970 жылы бабамыздың келіні Жүсіпова
Нұрила сол кездегі Павлодар облыстық партия комитеті басшыларының
бірі Махмет Қайырбаевтың тікелей көмегін пайдаланып, өз
қаражатына Мәшһүр Жүсіп кесенесін үшінші
рет қайта салдыртады. Өткен жылы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
басшылығымен жүзеге асып жатқан “Мәдени мұра”
мемлекеттік бағдарламасы бойынша, бұрынғы Үкімет
басшысы Д.К.Ахметовтың арнайы қаржы бөлгізуімен және
бір топ саналы азаматтардың демеушілік білдіріп қолдауымен Мәшекеңнің
зиратын бір рет дұрыстап тұрғызуға кірісу мүмкін
болды. Осы орайда, Мәшһүр Жүсіп кесенесіне арналған
екі жобаның бірінің, яғни үздігінің иесі
С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің
ректоры, профессор Е.М.Арынның белсене кірісіп, ұйымдастыруымен,
“Ремстрой” ЖШС директоры Бағдат Алаханов басқарған жұмысшылардың
қажырлы еңбегімен бүкіл елге ұялмай көрсетерлік
қалыпта ақын кесенесін төртінші рет салып бітірудің
де куәсі болып отырмыз. Осы орайда Павлодар облысы әкімдігі атқаруға
тиісті, бірақ кешеуілдеп, шешілмей жүрген мына бір жәйтті
айтқымыз келеді. 2006 жылғы 2 қарашада облыс әкімі Қ.Нұрпейісовке
жолдаған өтініш хатта Мәшһүр Жүсіп
кесенесі бітуіне орай оны күзетуге, тазалық сақтауға
арнайы штат белгілеу керектігін өтініп едік. Онда тағы да бұрын
Мәшһүр Жүсіп ауылында осыдан 25-30 жыл бұрын
салынған ақынның мұражай үйі бар екенін, ал оны
басқарушының Баянауыл ауданы орталығындағы Қ.Сәтбаев
мұражайы қызметкері ретінде өте төмен жалақы
алумен шектеліп келгенін, енді Мәшһүр Жүсіп мұражайын
дербес етіп құрып, оның құрамына жаңадан
салынған кесенені енгізіп, арнайы штаттар белгілеу керек екенін мәселе
етіп қойған едік. Ақын мұрасы ел арасынан әлі жиналып
біткен жоқ. Оны жинау, іздестіру, сақтау, зерттеуге біз сұраған
штаб қызметкерлері керек-ақ. Шығыс Қазақстан
облысындағы Абай, Шәкәрім мұражайларында арнайы ғылыми
қызметкерлер бар екенін неге ескермейміз? Ендеше, бір жақсы істі
бастаған екенбіз, оны орта жолда қалдырмай, қазірден бастап
штат мәселесін дұрыстап шешу керектігі дау тудырмаса керек. Бұл кесененің жақында, былтырғы
11 қарашада ашылуына 10 мыңнан аса адам жиналуы, 150- дей киіз үй
тігілуі, Мемлекеттік хатшы О.Әбдікәрімовтің, елімізге
танымал Ж.Әбділдин, Р.Нұрғали, М.Әбусейітова, Ғ.Есім,
А.Сейдімбек сияқты лебіз білдірулері — бәрі Мәшһүр
Жүсіп атамызға деген зор құрметтің белгісі
екені анық. Сол жиын алдында, 10 қарашада, С.Торайғыров
атындағы Павлодар мемлекеттік университетінде “ІV Мәшһүр
Жүсіп оқулары” ғылыми конференциясы өткені, онда сөйлеген
ғалымдардың 2008 жылғы Мәшһүр Жүсіптің
150 жылдық мерейтойын халықаралық дәрежеде өткізу
үшін оған дайындық қазірден басталуы керектігі көтерілгенін
атап айтқан жөн. Өйткені оған да бар-жоғы бір
жыл қалды. Сөз соңында әзірленіп, шығып жатқан
20 томдығына дайындалған дүниелердің ішінен Мәшһүр
Жүсіп шығармаларының ел тәуелсіздігі үшін жан қиған
қазақ халқының мақтаныш етер қайраткерлері:
Кенесары мен Наурызбай өлімі бейнеленген деректі оқырман назарына
ұсынғанды жөн көрдік. Бұл мәтін Алматыдағы
Орталық ғылыми кітапхана қолжазба қорындағы Мәшһүр
Жүсіптің өз жазбасынан (1170-папка, 795-808 б.б.) алынды. Сөз
болып отырған мәтінге негіз болған деректер қайдан
алынған десек, өмірінің 9 жылын ел аралаумен өткізген
Мәшһүр Жүсіптің сол азаматтар көз жұмғаннан
кейін 25-30 жыл өтісімен, қырғыз елінен жер ауып
келгендерден, яғни сол оқиғаларды тікелей көзбен көрушілерден
естіп, қағазға түсіргенін ақын көп жерде
және осы әңгіме соңында да арнайы ескерткен. |